Lezers vinden een verrassing in een verhaal heerlijk, maar ze zijn fel tegen misleiding en manipulatie. In deze blog vijf manieren om je lezer te verrassen zonder trucs of bedrog en zonder een Deus ex Machina.
Begroet lezers met humor
Humor is een hulpmiddel dat ik in veel van mijn schrijfwerk gebruik. Het heeft als effect dat de lezer zijn verdediging neerlegt. Ik gebruik humor om je in mijn verhaal uit te nodigen, zoals de geur van verse appeltaart bij de makelaar je uitnodigt om het huis te kopen.
Humor kan een uitvlucht zijn voor de zware scènes in het verhaal. Als de lezer zijn verdediging heeft neergelegd, wordt de impact van de verrassing of de plottwist groter.
Zie het zo: een verhaal dat vanaf het begin donker is (zoals een Gothic Novel), waarschuwt de lezer vooraf dat er nog iets donkerder komt. Een verhaal waarin je met humor welkom wordt geheten, laat niks los richting de lezer. Met elke verandering van toon en richting bezorg je de lezer een verrassing. De switch in verteltoon moet voor de lezer organisch aanvoelen. Beide tonen moeten deel uitmaken van dezelfde stof, maar als je het effectief uitvoert, kan je verrassing aankomen als een mokerslag.
Gebruik expositie om informatie te onthullen
Expositie is informatie. Fictie zit vol met informatie. Je personage groeide op in Etten-Leur; ze heeft groene ogen; ze heeft drie broers; ze is geadopteerd. Hoe en wanneer je ervoor kiest om informatie te onthullen, is cruciaal voor je verrassing, want je loopt het risico manipulatief of, erger nog, voorspelbaar te zijn.
Hoeveel opstellen zijn er wel niet waarbij in de laatste regel uitkomt dat de verteller dood is? Dat is geen verrassing; dat is een truc. Lezers hebben een hekel aan trucs. Als je eerder een aanwijzing geeft, is het effect krachtig als de lezer ontdekt dat hij iets heeft gemist.
Bijvoorbeeld: in hoofdstuk één leren we dat een jonge man een brood steelt en dan op een straathoek gaat zitten en het opeet. Hoe voelen we ons? Nou, dat hangt van jou af. Expositie dwingt de lezer om zichzelf moreel in een verhaal te situeren. Als we sympathie hebben voor iemand van wie we denken dat hij dakloos is, kunnen we ons welwillend voelen.
Als we in hoofdstuk twee leren dat de jongeman een trustfonds heeft en gierig is, kunnen onze gevoelens naar woede verschuiven. De verrassing komt daarom in hoe ons gevoel voor deze jongeman verandert en dat bereik je doordat de lezer leert over het personage. Denk aan verhalen als “The Green Mile” en “The Shawshank Redemption”.
Verander van perspectief
Meestal is het veranderen van je vertelstandpunt in korte verhalen niet handig met het oog op je plot. Je loopt de kans dat het ten koste gaat van de ontwikkeling van je personages en dat het manipulatief overkomt. Korte verhalen zijn tenslotte kort. Hoe beknopter iets is, hoe meer je opoffert. Maar in een roman? Probeer maar!
Je hebt vele pagina’s om mee te spelen en te oefenen in een roman of thriller. Daarmee heb je dus meer dan genoeg ruimte om te experimenteren met wisselende perspectieven. Wat het ene personage weet, weet het andere niet. De echte verrassing zit vaak in hoe je het verhaal indeelt.
Hier zijn twee bruikbare definities: Verhaal is “wat er gebeurt”, terwijl plot staat voor “de ordening van wat er gebeurt”. Elke verrassing die je de lezer biedt, zit in die regeling. Als de film Jaws in omgekeerd chronologische volgorde verteld zou zijn, zouden er geen verrassingen in zitten. Een film als Pulp Fiction genereert verrassingen omdat die juist niet in chronologische volgorde wordt verteld en van perspectief verandert.
Ga van micro naar macro
Telkens als iemand op tv komt omdat hij iets spectaculairs of verrassends heeft gedaan, vindt een reporter vaak een buurman, familielid of een leraar die een detail in het leven van de persoon zal noemen: “Hij was altijd een verzamelaar – je weet wel, postzegels en bierblikjes”, zegt de oud-klasgenoot over de man die nu zes bijzondere Ferrari’s bezit.
Als je in fictie al vroeg iets vaststelt op microniveau (postzegels verzamelen), wordt het later geloofwaardiger voor de lezer als je ze het grotere, meer verrassende (een man die bijzondere Ferrari’s verzamelt) laat zien. Deze tip heeft minder te maken met het creëren van verrassingen en meer met hoe je kunt voorkomen dat verrassing als een truc wordt ervaren. Wat je doet, is het zaadje in het hoofd van de lezer planten, zodat het meer schokkende detail smakelijker wordt.
Zelfs als de lezer zich het microdetail niet herinnert, hebben ze het in hun onderbewustzijn opgeslagen, net zoals we duizenden details opslaan over de mensen die we kennen, zodat we dingen kunnen zeggen als: “Het verbaast me niet dat Amy over de hele wereld verhuist zonder het iemand te vertellen. Als student was ze ook soms zomaar verdwenen.”
Verrassing voor jezelf
In het korte verhaal “Good Country People” van Flannery O’Connor (voor zover ik weet niet in het Nederlands verschenen) steelt een bijbelverkoper het houten been van een jonge vrouw. Toen O’Connor dit verhaal besprak in haar essay “Korte verhalen schrijven”, gaf ze toe dat ze niet wist dat hij het been zou stelen tot 10 of 12 regels voordat hij dat deed: “Dit is een verhaal dat de lezer een schok geeft. Ik denk dat de redenen hiervoor is dat het de schrijver een schok geeft.”
De meest verrassende momenten in mijn schrijfwerk zijn die momenten die ik niet had gepland. De uitdaging is om de lezer zo te verrassen dat de verrassing voor de lezer organisch voelt. Ik neig ernaar om de schrijver als een “Method Actor” te zien, in die zin dat we ons diep in het bewustzijn van de verteller onderdompelen. Als we dat met succes doen, creëren we personages met opties, net zoals mensen opties hebben.
Zodra een personage wordt gedwongen keuze te maken, kan de lezer meedenken en meevoelen. En ja, soms steelt een bijbelverkoper het houten been van een vrouw.
Laatste update 3 november 2021 door Edwin